Derleyen: Melike SARIKAYA/ Milliyet.com.tr – En eski ve en ünlü tarihi yapılardan kelam açılınca, birçoğumuzun aklına günümüzden 4 bin yıl evvel inşa edilmiş olan Mısır Piramitleri ya da bilgisayarlarımızın ekranlarını süsleyen 7 bin yıllık bir yapı Stonehenge gelir. Lakin günümüzden yaklaşık 11 bin 600 yıl evvel inşa edilmiş Göbeklitepe, hepsinden daha eski olmasının yanında insanlığın kültürel evrimindeki en kıymetli kırılma noktalarından biri olarak kabul ediliyor. Göbeklitepe için uzun yıllardır süregelen bir tartışma ise kalıntılarda şimdi belirsizliklerle dolu bir tarih yattığını gösteriyor. Pekala Göbeklitepe tapınak mıydı yoksa barınak mı?
ZAMANIN ÖTESİNDE, UZAYIN KIYISINDA!
Göbeklitepe, Şanlıurfa vilayetinden yaklaşık 30 kilometre uzaklıkta yer alan ve 1994 yılında Alman arkeolog Klaus Schmidt tarafından keşfedilen bir arkeolojik alan. Bu alan içerisinde 200’den fazla sütun bulunuyor. Sütunlar, 6 metre yüksekliğinde olup 20 farklı daire oluşturacak konumlanmış durumda. Her biri 10 ton tartısındaki bu sütunlar, o periyotta yaşayan insanların sanıldığından çok daha ileri bir mühendislik bilgisine ve toplumsal tertip yeteneğine sahip olduklarını gösteriyor.
Göbeklitepe’nin, asırlar evvel ne hedefle yapıldığı hakkında net bir bilgiye sahip değiliz. Fakat hakkında çok sayıda argüman ve hipotez mevcut. Bunlar ortasında uzaylılar ile temas merkezi ya da boyutlar ortası kapı üzere bilim kurgu niteliğinde savları bile bulunuyor. Üzerinde en çok durulan hipotez ise Göbeklitepe’nin bir ibadet alanı olduğu tarafındadır. Şayet bu hipotezin doğruluğu kanıtlanırsa, insanlık tarihindeki en eski yerleşik ömür ve ibadet alanı Şanlıurfa’da keşfedilmiş olacak.
UZUN BİR MÜHLET TARIM ALANI OLARAK KULLANILDI
Tüm dünyanın odak noktası, insanlık tarihinin en değerli keşiflerinden birisi olan Göbeklitepe’nin bulunduğu alan, keşfinden evvel tarım alanı olarak kullanılıyordu. Hatta o denli ki beşerler sütunların kimilerini olağan taş sanıp kırmış, parçalamış, hareket ettirmiş, bölgede rahatlıkla tarım yapabilmek için farkında olmadan ziyan vermişti. Parçalanan sütunlardan kimi taş kesimlerinin bölge sakinleri tarafından incelemeye gönderildiği, lakin kireçtaşı olduğunun belirlenmesi üzerine, rastgele bir ek araştırılma yapılmadığına yönelik bir argüman da bulunuyor.
Tarihin tekrar yazılmasına bile neden olabilecek Göbeklitepe, günümüzden 11 bin 600 yıl evvel yani insanların hâlâ tarım yapmadığı, avcı toplayıcı olduğu, yerleşik hayata geçiş yapmadığı bir periyotta inşa edildi. Farklı olan ise bu kadar büyük bir yapı kompleksini inşa etmek için organize bir topluluğun gerekmesi. Göbeklitepe’nin keşfinden evvel bu derece karmaşık yapıların tarım toplumları tarafından inşa edildiği düşünülüyordu. Ancak yıllara meydan okuyan antik alan, bunu değiştirecek bir gerçeği saklıyor olabilir. Ayrıyeten bölgede yapılan hafriyatlarda insanlara ilişkin çok az kalıntıya rastlandı. Bölgede bulunan 100 binin üzerinde kemik incelendiği halde, büyük çoğunluğunun hayvanlara ilişkin olduğu tespit edildi. Kemiklerin birçoğunun üzerinde ise yalnızca kesici aletlere yapılabilecek izler olduğu görüldü. Bu durum Göbeklitepe’yi inşa edenlerin avcı ve toplayıcı olduğunu ve tarıma geçmediklerini ortaya koyuyor. Avcı ve toplayıcı topluluklarda, yerleşik hayata geçilmemiş ve tarımla uğraşılmamış olunması nedeniyle, toplumsal hiyerarşinin şimdi netleşmediği, misyon paylaşımının kısıtlı gerçekleştirildiği ön görülüyor. Münasebetiyle Göbeklitepe üzere büyük ölçekli ve mühendislik gerektiren projelere de imza atabilecekleri düşünülmüyordu.
ÇOK SAYIDA HAYVAN FİGÜRÜ VAR
Göbeklitepe’de yer alan sütunlar üzerinde yapılan incelemelerde çok sayıda hayvan figürüne rastlandı. Sütunlar üzerindeki çizimlerin büyük çoğunluğu ise periyodun insanlarının muhtaç olduğu, ömürlerini sürdürebilmeleri için gereksinim duydukları hayvanların tasvirini içeriyor. Lakin çizimlerde insanların toplu biçimde avlandıklarını gösteren rastgele bir figüre, yaralı bir hayvan çizimine ya da yabanî hayvan taarruzlarına dair rastgele bir ögeye rastlanmadı. Ayrıyeten ‘olağandışı’ olarak nitelendirilebilecek çizimlerde tespit edildi. Bir çizimde çakal gibisi bir hayvanın göğüs kafesi, kaburga kemikleri kırılarak ayrılıyor. Bir çizimde ise çanta boyutunda akrebe benzeyen bir hayvan yer alıyor. Bu durum arkeologları ve araştırmacıları farklı hipotezler üretmeye zorluyor.
Göbeklitepe’deki olağandışı figürler, Göbeklitepe’nin sırlarını daha da derinleştiriyor. Sütunlar üzerinde yer alan bu garip ve beklenmedik çizimler, o devrin insanlarının yalnızca günlük ömürlerinden değil, birebir vakitte mitolojik ya da ritüelistik inanışlarından da izler taşıdığının bir işareti olabilir. Uzmanların çakalın göğüs kafesinin kırılması üzere çizimlere ait görüşü, bu tasvirlerin bir ritüelin ya da mitolojik bir anlatının sembolik bir temsili olabileceği istikametinde. Çanta boyutunda tasvir edilen akrebe misal yaratık da arkeologları bir epey şaşırtan çizimler ortasında. Bu figür, yalnızca tabiatta bulunan gerçek hayvanları değil, bunların birebir vakitte hayal gücü eseri olabileceğini, hatta manevî ya da mitolojik varlıkları da betimleyebileceğini düşündürüyor. Göbeklitepe’nin bu çeşit figürlerle dolu olması, bu yerin o periyodun insanlarının manevî dünyalarının da yansımış olduğu bir tapınak olduğu savını güçlendiriyor.
ÇOK KATMANLI YAPI 10 BİN YIL EVVEL TERK EDİLDİ
Bölgede yapılan detaylı hafriyat çalışmaları kapsamında, farklı devirlerde üst üste inşa edilmiş sütunlar ve yapılarla bir dizi farklı katmana rastlandı. Bu durum, Göbeklitepe’nin binlerce yıl boyunca faal olarak kullanıldığını ortaya koyuyor. Arkeologlar ve araştırmacılar tarafından Göbeklitepe’nin yalnızca kısa periyodik bir dini kompleks olarak değil, uzun bir vakit diliminde farklı hedeflerle hizmet etmiş bir merkez olarak inşa edildiği görüşünü destekleyen keşif, yapılan hafriyatlar doğrultusunda ortaya çıkarılan katmanların dışında farklı katmanların da olduğunu ortaya koyuyor. Alanın tarihinin çok daha eskilere dayandığı, gün yüzüne çıkartılacak olan yeni motiflerle, sütunlar ve kalıntılarla o periyoda dair çok daha yeni bilgiler elde edileceğini de düşündürüyor.
Araştırmacılar ve arkeologlar, Göbeklitepe’nin bir müddet kullanıldıktan sonra M.Ö. 8000 civarında değerini yitirmeye başladığı, sonrasında yeni sütun inşa edilmediği ve şuurlu olarak toprakla kapatıldığını söylüyor. Bu kadar büyük bir yapının neden gömüldüğü konusu ise karşılıksız sorulara neden oluyor. Bunu yapanların bu yapının kıymetini anlayıp, muhafaza emelli mı gömdükleri, yoksa öteki bir sebeple mi gömdükleri ise muamma.
‘ÇOCUĞUNUZ OLMUYORSA GÖBEKLİTEPEYE GİDİN’
Göbeklitepe’nin zirve kısmında, merkezi bir noktada yalnız bir dut ağacı bulunuyor. Ağacın yaşının kaç olduğu net bir formda bilinmese de, bölge sakinleri tarafından çok yaşlı bir ağaç olduğu söyleniyor. Bu ağaç tam zirve noktasında olduğu için çok uzak uzaklıklardan dahi net bir halde görülüyor. Onu öbür ağaçlardan ayıran ise bir dilek ağacı olması.
Bölge halkının anlatımlarına nazaran, çocuk sahibi olmak isteyenler, bu ağaca gelir dileğini diler ve bir bez modülü asıyordu. Şayet kişinin dileği kabul olursa, tekrar ağacın yanına gelip kurban kesiliyordu. Ağacın batı tarafında yer alan bir sütunda aykırı doğum sahnesinin resmedilmiş olması ise tesadüf olabilir mi sorularını kaçınılmaz hale getiriyor. Hafriyat çalışmaları esnasında gün yüzüne çıkarılan çeşitli sütunlarda da üreme ve doğumla ilişkili çizimler tespit edilmiş olması ise yolu tesadüften öteye götürüyor. Tahminen de bölge halkının mevcut çizimlerden hareketle, Göbeklitepe’ye bu tarafta bir kutsallık atfetmiş olması da bu nokta da son derece olağan kabul edilebilir.